Op de eerste, en bijzonder zonnige, dag van het nieuwe jaar gaan mijn gedachten onwillekeurig terug naar 2015. Een jaar waarin het economisch herstel concreet vorm kreeg, het consumentenvertrouwen boven de nullijn kwam en het herstel van de huizenmarkt (in volume aan verkochte huizen) sterk doorzette. Allemaal positieve ontwikkelingen die op de drempel van 2016 een zonnig beeld voor het nieuwe jaar schetsen, zeker in combinatie met de nog altijd optimistische economische voorspellingen. Toch?
Maar waarom waren er in 2008 gemiddeld slechts zo’n 350.000* mensen werkloos terwijl er op dit moment nog altijd ruim 680.000 mensen werkloos zijn, 7 jaar na het uitbreken van de financiële crisis? Waarom daalt de werkloosheid maar mondjesmaat, terwijl de werkloosheid onder ouderen (45 jaar en ouder) in het geheel niet afneemt? En waarom stijgt de uitzendbranche zo sterk ondanks een hoge werkloosheid?
Vragen die al maanden om een antwoord schreeuwen maar waar de politiek op kousenvoeten omheen loopt om de fictie van economisch herstel niet te beschadigen. Ik vraag me af hoe de 635.000 werklozen (november 2015, geen seizoenscorrectie, nationale definitie, CBS) de jaarwisseling hebben beleefd. Met een groeiend consumentenvertrouwen? Met bladeren door het aanbod aan koopwoningen in hun buurt? Of met een groeiende wanhoop vermengd met een krimpend zelfbeeld (waarom kan ik geen baan vinden terwijl ik gebombardeerd wordt met verhalen over economisch herstel)? Omdat ondanks talloze pogingen er maar geen baan voor jou is weggelegd?
Tijdens de financiële crisis heeft een kaalslag plaatsgevonden binnen de administratieve beroepsgroep. Grote organisaties, met banken en verzekeraars voorop, hebben zwaar gesaneerd in mid- en back-office, een plek waar gemiddeld veel oudere werknemers zaten met een relatief lang dienstverband en in het algemeen een MBO-opleiding. Een toxische combinatie als je tenminste weer aan de slag wilt in een betaald beroep. Want administratieve banen zijn met een lantaarntje te vinden. En wat zijn de alternatieven? De zorg? Daar is ook al een kaalslag bezig, vooral dankzij de gigantische besparingen die het kabinet hoopte te bereiken met een onder de schaamlap van decentralisatie uitgevoerde draconische bezuiniging. De retail? Het kerstcadeau van Macintosh, V&D en DA laat weinig aan de verbeelding over als het over baankansen in deze sector gaat.
Tegelijkertijd is er sprake van een een perfect storm die zich aan de horizon aan het opbouwen is. De toekomst van werk ziet er heel anders uit dan hoe Lodewijk Asscher en Ton Heerts dat voorspiegelen als ze het over alleen echte banen hebben. Want beide heren weten verdomde goed dat alleen echte banen een een steeds schaarser goed aan het worden is. Flexibilisering van de arbeidsmarkt in combinatie met een erosie van echte banen door de groei van robotisering en machine learning leidt tot almaar minder echte banen. En met echte banen hebben we het natuurlijk over banen met een contract voor onbepaalde duur, voor een salaris waarmee je fatsoenlijk in je levensonderhoud kan voorzien.
Laag-betaalde banen staan misschien wel onder de grootste druk. Hier zal de crapification of jobs onverkort doorzetten en naar alle waarschijnlijkheid leiden tot een noodzaak om meerdere flexbanen tegelijkertijd te balanceren. Baan- en inkomensonzekerheid zal ervoor zorgen dat mensen in deze categorie zich steeds verder buitengesloten gaan voelen. Maar laat dat geen geruststelling zijn voor de (krimpende) middenklasse. Want ook hier zal in de loop van de jaren sprake zijn van een erosie van arbeidsvoorwaarden. En voordat graaiende werkgevers als zondebok aanwijzen zou ik even nadenken over de condities waaronder een groeiend deel van die werkgevers personeelsbeleid moeten realiseren. Met uitwassen als een Participatiewet, een quotum voor het aannemen van arbeidsgehandicapten, jarenlang doorbetalen bij ziekte. En dat alles tegen een nog altijd zeer onzeker beeld van de toekomst. Je moet als ondernemer wel een death wish hebben als je nog contracten voor onbepaalde tijd uitdeelt.
En dan hebben we het nog niet over de zegeningen van de sharing economy gehad. Waar de grootste voorbeelden (unicorns Uber en Airbnb) op geen enkele manier sharen, maar hun deelnemers tot uurloonslaven degradeert zonder enige werk- en/of inkomenszekerheid. Als dit de sharing economy is dan moeten we ons grote zorgen maken. Tegelijkertijd is dit crapification of jobs in real-time. Halleluja.
Als het schrikbeeld dat Frey & Osborne schetsen zelfs maar ten dele uit gaat komen dan is er voor beroepen die we als middenklasse kwalificeren weinig hoop. Een deel van de arbeidsmarkt blijft echter buiten shot. Aan de ene kant zijn dit echte ambachten die pas na jarenlang werken volledig meester zijn gemaakt. En aan de andere kant de hoog-opgeleiden met een zodanige grote creativiteit en flexibiliteit dat ze in staat zijn de ontwikkelingen van automatisering bij te houden en daarbinnen een waardevolle rol kunnen blijven spelen. Waarbij het voor een deel van deze groepen (ambachtslieden en professionals) niet eens wenselijk zal zijn om in een vaste baan te werken. Maar dan hebben het over flexibiliteit uit luxe en niet over het ontbreken van alternatieven.
Een polarisering van de arbeidsmarkt is een opmaat voor een polarisering van de samenleving. De polarisering van onze arbeidsmarkt is sinds 2008 versneld bezig, ook om redenen die niets met de financiële crisis te maken hebben. Het is een illusie te denken dat deze polarisering bij een verder herstel van de economie zal afnemen, en hoe zeker zijn we er überhaupt van dat de economie zich in 2016 verder gaat herstellen? Kijkend naar China, de 3e wereldoorlog by-proxy die in het Midden-Oosten wordt uitgevochten, de olievrolijkheid, het financieel omvallen van landen in Midden en Zuid-Amerika, de onzekerheid over Amerikaans herstel en de nog altijd tikkende tijdbom onder de Eurozone met Griekenland als lont zijn er voldoende redenen om 2016 met zorg tegemoet te zien. Die vanzelfsprekendheid van een economische groei dit jaar is wat mij betreft wat al te rozig. Maar we gaan het vanzelf meemaken.
Ik hoop van harte dat deze gedachten begin 2017 als veel te pessimistisch kunnen worden afgeschilderd. En dat we een voortdurend economisch herstel hebben gezien inclusief een sterke daling van de werkloosheid met een daar aan gekoppelde groei van alleen echte banen. Tot die tijd blijf ik sceptisch.
Gelukkig nieuwjaar.
(*aantal werklozen op basis van 12-maands gemiddelde, met seizoenscorrectie, nationale definitie, CBS)